سکته مغزی: راهنمای جامع علمی از علل تا پیشگیری

سکته مغزی، یکی از اورژانس‌های پزشکی است که هر ساله میلیون‌ها نفر را در سراسر جهان تحت تأثیر قرار می‌دهد. این وضعیت، که به آن حمله مغزی نیز گفته می‌شود، زمانی رخ می‌دهد که جریان خون به بخشی از مغز مختل می‌شود. این اختلال در جریان خون، منجر به محرومیت سلول‌های مغزی از اکسیژن و مواد مغذی شده و در نهایت باعث مرگ آن‌ها می‌شود.

درک عمیق از سکته مغزی، از علل و انواع آن تا راه‌های پیشگیری و درمان، می‌تواند به نجات جان افراد کمک کند.

انواع سکته مغزی: ایسکمیک و هموراژیک

سکته مغزی به دو نوع اصلی تقسیم می‌شود که هر کدام علل و مکانیسم‌های متفاوتی دارند.
1. سکته مغزی ایسکمیک (Ischemic Stroke)
سکته مغزی ایسکمیک شایع‌ترین نوع سکته است و حدود 87 درصد از موارد را شامل می‌شود. این نوع سکته زمانی رخ می‌دهد که یک لخته خون یا انسداد، جریان خون به مغز را مسدود می‌کند. این لخته‌ها می‌توانند به دو صورت تشکیل شوند:

* ترومبوز (Thrombosis): در این حالت، لخته خون در یکی از شریان‌های مغزی یا گردنی که خون را به مغز می‌رساند، تشکیل می‌شود. این اغلب به دلیل آترواسکلروزیس (تصلب شرایین) رخ می‌دهد که در آن پلاک‌های چربی در دیواره عروق تجمع می‌یابند و باعث تنگ شدن آن‌ها می‌شوند.

* آمبولیسم (Embolism): در این حالت، لخته خون یا قطعه‌ای از پلاک چربی در نقطه‌ای دیگر از بدن، مانند قلب، تشکیل شده و به سمت مغز حرکت می‌کند. این قطعه به نام آمبولی، در یکی از شریان‌های کوچک‌تر مغزی گیر کرده و جریان خون را مسدود می‌کند.

2. سکته مغزی هموراژیک (Hemorrhagic Stroke)
سکته مغزی هموراژیک کمتر شایع است اما اغلب شدیدتر است. این نوع سکته زمانی رخ می‌دهد که یک رگ خونی در مغز پاره شده و خونریزی می‌کند. این خونریزی نه تنها باعث از بین رفتن جریان خون در ناحیه مربوطه می‌شود، بلکه تجمع خون نیز فشار زیادی بر بافت‌های مغزی اطراف وارد می‌کند و به آن‌ها آسیب می‌رساند.

دو نوع اصلی سکته مغزی هموراژیک عبارتند از:

* خونریزی داخل مغزی (Intracerebral Hemorrhage): در این حالت، خونریزی از یک رگ خونی در داخل خود مغز رخ می‌دهد. فشار خون بالا، شایع‌ترین علت این نوع خونریزی است.

* خونریزی زیر عنکبوتیه (Subarachnoid Hemorrhage): این نوع خونریزی زمانی رخ می‌دهد که یک رگ خونی در فضای بین مغز و غشای پوشاننده آن (فضای زیر عنکبوتیه) پاره می‌شود. علت اصلی آن معمولاً آنوریسم (تورم شریان) است.

علائم و نشانه‌های هشدار دهنده سکته مغزی

تشخیص سریع علائم سکته مغزی برای کاهش آسیب مغزی و بهبود نتایج درمانی حیاتی است. معمولاً از یک مخفف انگلیسی به نام “F.A.S.T.” برای به خاطر سپردن علائم اصلی استفاده می‌شود:

* Face (صورت): افتادگی یک طرف صورت. از فرد بخواهید لبخند بزند. اگر یک طرف صورت آویزان باشد، نشانه خطر است.

* Arms (بازوها): ضعف یا بی‌حسی در یک بازو. از فرد بخواهید هر دو بازو را همزمان بالا بیاورد. اگر یک بازو به سمت پایین افتاد، ممکن است دچار سکته شده باشد.

* Speech (گفتار): مشکل در صحبت کردن. گفتار فرد ممکن است نامفهوم، درهم و برهم یا غیرقابل فهم باشد.

* Time (زمان): زمان بسیار مهم است. اگر هر یک از این علائم را مشاهده کردید، فوراً با اورژانس تماس بگیرید.

علائم دیگری نیز وجود دارند، مانند سردرد شدید و ناگهانی، سرگیجه، از دست دادن تعادل و دید ناگهانی در یک یا هر دو چشم.

عوامل خطر و پیشگیری

شناسایی و کنترل عوامل خطر می‌تواند به طور قابل توجهی احتمال وقوع سکته مغزی را کاهش دهد.

عوامل خطر قابل کنترل:

* فشار خون بالا (Hypertension): مهم‌ترین عامل خطر قابل کنترل برای سکته مغزی است.
* بیماری‌های قلبی: بیماری‌های مانند فیبریلاسیون دهلیزی (AFib) که می‌تواند منجر به تشکیل لخته خون در قلب شود.
* کلسترول بالا: می‌تواند به تشکیل پلاک در عروق خونی منجر شود.
* دیابت (Diabetes): افزایش قند خون می‌تواند به عروق خونی آسیب برساند.
* سیگار کشیدن: نیکوتین و مونوکسید کربن در دود سیگار به عروق خونی آسیب می‌رسانند و باعث افزایش فشار خون می‌شوند.
* چاقی و رژیم غذایی ناسالم: مصرف غذاهای پرچرب و پرنمک و کمبود فعالیت بدنی.
* مصرف الکل: مصرف بیش از حد الکل می‌تواند فشار خون را افزایش دهد.

عوامل خطر غیر قابل کنترل:

* سن: با افزایش سن، خطر سکته مغزی افزایش می‌یابد.
* سابقه خانوادگی: اگر سابقه سکته مغزی در خانواده وجود داشته باشد، خطر آن بیشتر است.
* جنسیت: خطر سکته مغزی در مردان بیشتر از زنان است، اما تعداد مرگ و میر ناشی از آن در زنان بیشتر است.
* نژاد و قومیت: برخی از نژادها، مانند آمریکایی‌های آفریقایی‌تبار، خطر بیشتری برای سکته مغزی دارند.
تشخیص و درمان: زمان طلاست
تشخیص سریع و دقیق برای موفقیت درمان سکته مغزی ضروری است.

مراحل تشخیص:

* معاینه فیزیکی و عصبی: پزشک علائم فرد را ارزیابی کرده و قدرت عضلانی، رفلکس‌ها و هوشیاری او را بررسی می‌کند.
* تصویربرداری مغز:
* CT Scan (سی‌تی‌اسکن): به سرعت می‌تواند سکته مغزی هموراژیک (خونریزی) را تشخیص دهد.
* MRI (ام‌آرآی): تصاویر دقیق‌تری از بافت مغز ارائه می‌دهد و می‌تواند سکته مغزی ایسکمیک را در مراحل اولیه تشخیص دهد.
* سایر آزمایشات: شامل آزمایش خون، اکوکاردیوگرافی (برای بررسی قلب) و سونوگرافی داپلر از عروق گردنی (برای بررسی انسداد) می‌شود.

درمان‌های اصلی:

* درمان سکته مغزی ایسکمیک:
* داروی TPA (آلتیپلاز): این دارو یک ترومبولیتیک (حل کننده لخته) است که می‌تواند لخته خون را حل کرده و جریان خون را بازگرداند. تنها در 4.5 ساعت اول پس از شروع علائم مؤثر است.
* ترومبکتومی مکانیکی (Mechanical Thrombectomy): یک روش جراحی است که در آن پزشک با استفاده از یک کاتتر، لخته خون را به صورت مکانیکی از شریان مغزی خارج می‌کند. این روش می‌تواند تا 24 ساعت پس از شروع علائم در برخی بیماران مؤثر باشد.
* درمان سکته مغزی هموراژیک:
* کنترل فشار خون: برای جلوگیری از خونریزی بیشتر ضروری است.
* جراحی: برای تخلیه خون تجمع یافته در مغز و کاهش فشار بر بافت‌ها.
* کویلینگ (Coiling) یا کلیپینگ (Clipping): برای ترمیم آنوریسم پاره شده.

توانبخشی پس از سکته مغزی

توانبخشی بخش حیاتی از فرآیند بهبودی است. این فرآیند ممکن است ماه‌ها یا حتی سال‌ها طول بکشد و شامل چندین متخصص می‌شود:
* فیزیوتراپیست: برای بهبود حرکت، تعادل و قدرت عضلانی.
* کاردرمانگر: برای کمک به انجام فعالیت‌های روزمره مانند لباس پوشیدن و غذا خوردن.
* گفتاردرمانگر: برای بهبود توانایی صحبت کردن، بلع و فهم زبان.
* روانشناس یا مشاور: برای کمک به مقابله با افسردگی، اضطراب و تغییرات خلقی پس از سکته.

نتیجه‌گیری

سکته مغزی یک وضعیت پزشکی جدی است که می‌تواند زندگی فرد را به کلی تغییر دهد. با این حال، با شناخت علائم، کنترل عوامل خطر و دسترسی به درمان‌های سریع و پیشرفته، می‌توان آسیب‌های ناشی از آن را به حداقل رساند.

زمان یک عامل حیاتی در درمان سکته مغزی است. هر ثانیه تأخیر می‌تواند به معنای مرگ میلیون‌ها سلول مغزی باشد. بنابراین، آموزش عمومی و افزایش آگاهی در مورد این بیماری می‌تواند به نجات جان افراد بی‌شماری کمک کند.

با رعایت سبک زندگی سالم، چکاپ‌های منظم پزشکی و در صورت لزوم، دارو درمانی، می‌توان از این بیماری ویرانگر پیشگیری کرد و زندگی سالم‌تری داشت.