​صرع (تشنج) : رویکردی جامع از مبانی نوروفیزیولوژیک تا افق‌های نوین درمانی

​مقدمه: صرع، یک اختلال پیچیده عصبی

​صرع یک اختلال مغزی مزمن است که میلیون‌ها نفر را در سراسر جهان تحت تأثیر قرار می‌دهد. این بیماری با تشنج‌های مکرر و غیرقابل تحریک مشخص می‌شود که از فعالیت غیرطبیعی و بیش از حد سلول‌های عصبی مغز ناشی می‌شوند.

یک نکته حیاتی برای درک علمی این موضوع، تمایز میان «صرع» و «تشنج» است. تشنج به خودی خود یک علامت است که به حرکات غیرقابل کنترل بدن یا تغییرات ناگهانی در رفتار اشاره دارد، در حالی که صرع به عنوان یک بیماری زمینه‌ای تشخیص داده می‌شود که با تشنج‌های تکرار شونده خود را نشان می‌دهد.

​فعالیت غیرطبیعی مغز که منجر به تشنج می‌شود، می‌تواند بر هر فرآیندی که مغز در آن دخیل است، تأثیر بگذارد، از جمله هوشیاری، حرکت، حواس، و حتی حالات عاطفی. این بیماری مرزی نمی‌شناسد و می‌تواند هر دو جنس زن و مرد را در هر سنی، از بدو تولد تا پیری، تحت تأثیر قرار دهد.

سازمان بهداشت جهانی (WHO) تخمین می‌زند که حدود ۱٪ از جمعیت جهان، معادل ۶۵ میلیون نفر، با صرع زندگی می‌کنند. نکته مهم در اپیدمیولوژی این بیماری، تفاوت در توزیع آن است؛ در حالی که در کشورهای توسعه‌یافته، شیوع موارد جدید بیشتر در نوزادان و سالمندان دیده می‌شود، در کشورهای در حال توسعه، به دلیل فراوانی بیشتر علل زمینه‌ای مانند عفونت‌ها یا آسیب‌های مغزی، این بیماری در کودکان بزرگتر و بزرگسالان جوان شایع‌تر است. مدیریت مؤثر صرع به یک رویکرد جامع و چندتخصصی نیاز دارد که شامل متخصصان صرع، جراحان مغز و اعصاب، رادیولوژیست‌ها، روانشناسان و متخصصان تغذیه می‌شود.

​بخش اول: مبانی نوروفیزیولوژیک و پاتوفیزیولوژیک صرع

​۱.۱. مکانیسم‌های مولکولی و سلولی تشنج‌زایی

​برای درک ماهیت صرع، ضروری است که به عملکرد طبیعی مغز در سطح سلولی نگاه کنیم. مغز به طور معمول، تکانه‌های الکتریکی کوچکی را در یک الگوی منظم و هماهنگ تولید می‌کند که از طریق نورون‌ها (سلول‌های عصبی) منتقل می‌شوند.

این فرآیند وابسته به حفظ یک تعادل ظریف بین فعالیت‌های تحریکی و مهاری است. انتقال‌دهنده‌های عصبی اصلی، مانند گلوتامات (تحریکی) و گابا (مهاری)، و همچنین کانال‌های یونی (سدیم، پتاسیم، کلسیم و کلر) نقش محوری در تنظیم این تعادل دارند. اتصال انتقال‌دهنده‌های عصبی به گیرنده‌های خود باعث باز و بسته شدن کانال‌های یونی شده و منجر به تغییر در پتانسیل الکتریکی غشای نورون و تولید پتانسیل عمل می‌شود.

​در صرع، این هماهنگی مختل می‌شود. هسته اصلی پاتوفیزیولوژی صرع در سطح سلولی، مفهوم «تغییر دپولاریزاسیون پاروکسیسمال» (Paroxysmal Depolarizing Shift) یا PDS است. PDS یک دپولاریزاسیون بزرگ و ناگهانی در پتانسیل غشای سلول‌های عصبی است که با یک انفجار پتانسیل عمل به صورت هم‌زمان همراه است. این پدیده، جوهره سلولی یک حمله تشنجی است و به عنوان معادل سلولی امواج اسپایک (Spike) که در نوار مغز (EEG) ثبت می‌شوند، در نظر گرفته می‌شود.

​مکانیسم PDS یک زنجیره علت و معلولی پیچیده است. در ابتدا، پتانسیل‌های پس‌سیناپسی تحریکی (EPSPs) باعث شروع دپولاریزاسیون می‌شوند. سپس، ورود یون‌های مثبت، عمدتاً یون سدیم (Na^+) و کلسیم (Ca^{2+})، از طریق کانال‌های ولتاژ-دریچه‌ای، این دپولاریزاسیون را به فاز پایداری به نام فاز کفه می‌رساند. پس از این فاز، یک دوره هایپرپلاریزاسیون (منفی شدن مجدد پتانسیل غشا) رخ می‌دهد که توسط خروج یون پتاسیم (K^+) و ورود یون کلر (Cl^-) کنترل می‌شود.

این زنجیره از فعالیت غیرطبیعی در سطح مولکولی شروع شده، به سطح سلولی (PDS) منتقل می‌شود، سپس به سطح شبکه‌ای (فعالیت همزمان میلیون‌ها نورون) و در نهایت به ظهور علائم بالینی تشنج می‌انجامد.

​۱.۲. نقش کانال‌های یونی و ژنتیک در صرع‌زایی

​شناخت مکانیسم‌های مولکولی صرع به ما نشان می‌دهد که نقص‌های ژنتیکی در کانال‌های یونی نقشی اساسی در بسیاری از انواع صرع، به ویژه صرع‌های ارثی، دارند. این نقص‌ها می‌توانند منجر به افزایش هیجان‌پذیری نورون‌ها شوند. برای مثال:

• ​جهش در ژن SCN1A: این ژن پروتئین زیرواحد کانال سدیمی ولتاژ-دریچه‌ای را کد می‌کند که برای تولید و انتشار پتانسیل عمل در نورون‌ها حیاتی است. مطالعات پاتوفیزیولوژیک نشان داده‌اند که جهش‌های در این ژن می‌تواند منجر به از دست رفتن عملکرد کانال سدیم به ویژه در نورون‌های مهاری (inhibitory interneurons) شود. این نقص عملکرد، به نوبه خود، باعث کاهش مهار عصبی و افزایش هیجان‌پذیری نورونی در مغز می‌شود که در نهایت به تشنج‌های شدید و مکرر در سندرم دراوت (Dravet Syndrome) منجر می‌شود.

• ​جهش در ژن KCNQ2: این ژن پروتئین زیرواحد کانال پتاسیمی ولتاژ-دریچه‌ای را کد می‌کند که در تنظیم هیجان‌پذیری عصبی و بازگشت غشا به حالت استراحت پس از پتانسیل عمل نقش دارد. جهش‌های در این ژن می‌توانند باعث از دست رفتن عملکرد کانال‌های پتاسیمی شده و در نتیجه، توانایی نورون‌ها برای بازگشت به حالت استراحت را مختل کنند. این امر باعث می‌شود نورون‌ها بیش از حد هیجان‌پذیر شده و مغز نسبت به تشنج مستعدتر شود.

​درک این جهش‌های ژنتیکی و مکانیسم‌های مولکولی نشان می‌دهد که صرع یک بیماری واحد نیست، بلکه مجموعه‌ای از اختلالات با ریشه‌های مولکولی بسیار خاص است. این رویکرد دیدگاه درمان را از داروهای عمومی به سمت استراتژی‌های شخصی‌سازی‌شده و هدفمند سوق می‌دهد. به عنوان مثال، داروهای ضد تشنج که مکانیسم آن‌ها مهار کانال‌های سدیم است، مستقیماً به اصلاح این نقص‌های عملکردی می‌پردازند.

​۱.۳. نقش سلول‌های گلیال (غیرنورونی) در پاتوفیزیولوژی صرع

​در گذشته، پاتوفیزیولوژی صرع عمدتاً بر روی نورون‌ها و شبکه‌های عصبی متمرکز بود. با این حال، تحقیقات نوین نشان می‌دهد که سلول‌های گلیال، به ویژه آستروسیت‌ها و میکروگلیا، نقشی فراتر از حمایت فیزیکی از نورون‌ها ایفا می‌کنند و به طور فعال در پاتوفیولوژی صرع مشارکت دارند.

​آستروسیت‌ها، که اصلی‌ترین سلول‌های گلیال در سیستم عصبی مرکزی هستند، مسئول حفظ هموستاز محیط خارج سلولی هستند. آن‌ها با پاکسازی یون‌های پتاسیم و انتقال‌دهنده‌های عصبی مانند گلوتامات، نقش حیاتی در تنظیم هیجان‌پذیری نورون‌ها دارند. میکروگلیا نیز به عنوان سلول‌های ایمنی ذاتی مغز عمل می‌کنند و به پاسخ‌های التهابی عصبی (neuroinflammation) کمک می‌کنند.

​آسیب‌های مغزی اکتسابی مانند ضربه یا سکته مغزی، می‌توانند به فعال‌سازی این سلول‌های گلیال منجر شوند. این فعال‌سازی باعث یک پاسخ التهابی مزمن می‌شود که به نوبه خود، عملکرد طبیعی آستروسیت‌ها را در پاکسازی گلوتامات و پتاسیم مختل می‌کند. این اختلال منجر به افزایش غلظت گلوتامات و پتاسیم در فضای خارج سلولی می‌شود که به شدت هیجان‌پذیری نورون‌ها را افزایش می‌دهد و مغز را مستعد حملات تشنجی می‌کند.

این مدل جدید علت و معلولی، صرع را نه تنها یک بیماری الکتریکی، بلکه یک بیماری التهابی-عصبی می‌داند که با تغییرات عملکردی در سلول‌های غیرنورونی نیز همراه است.

​بخش دوم: طبقه‌بندی و اتیولوژی (سبب‌شناسی) صرع

​۲.۱. تکامل طبقه‌بندی‌های ILAE

​برای دهه‌ها، اصطلاحاتی مانند «پتی مال» (petit mal) و «گرند مال» (grand mal) برای توصیف انواع تشنج‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفتند، اما این اصطلاحات به اندازه کافی دقیق نبودند. با پیشرفت دانش پزشکی، طبقه‌بندی «جزئی» (Partial) و «منتشر» (Generalized) جایگزین شد، که تشنج‌ها را بر اساس شروع آن‌ها در یک ناحیه یا در کل مغز دسته‌بندی می‌کرد.

​با این حال، طبقه‌بندی‌های مدرن، به ویژه طبقه‌بندی سال‌های ۲۰۱۷ و ۲۰۲۵ لیگ بین‌المللی مبارزه با صرع (ILAE)، یک تحول مفهومی را به همراه داشتند. این طبقه‌بندی‌های نوین، تشنج‌ها را بر اساس سه ویژگی اصلی دسته‌بندی می‌کنند:

1. ​نقطه شروع (Onset): تشنج از کجا شروع می‌شود؟
   • ​کانونی (Focal): شروع تشنج در یک ناحیه یا یک نیمکره از مغز. این اصطلاح جایگزین «جزئی» (partial) شده است.
   • ​منتشر (Generalized): شروع تشنج در هر دو نیمکره مغز به صورت هم‌زمان.
   • ​نامشخص (Unknown Onset): زمانی که نقطه شروع تشنج مشخص نیست، به ویژه زمانی که پزشک با اطمینان کمتر از ۸۰٪ نمی‌تواند آن را در دو دسته قبلی قرار دهد.

1. ​سطح هوشیاری (Consciousness): آیا هوشیاری بیمار در طول تشنج حفظ شده یا مختل شده است؟ این ویژگی جایگزین «آگاهی» (awareness) در طبقه‌بندی‌های قدیمی‌تر شده و با بررسی بالینی آگاهی و پاسخ‌دهی بیمار تعریف می‌شود.

1. ​سایر ویژگی‌ها: تشنج با چه تظاهراتی همراه است؟ این تظاهرات به دو دسته حرکتی (motor) و غیرحرکتی (non-motor) تقسیم می‌شوند.

​این طبقه‌بندی‌ها همچنین اصطلاحات جدیدی را معرفی کردند، مانند «تشنج کانونی با گسترش به تشنج تونیک-کلونیک دوطرفه» (Focal to Bilateral Tonic-Clonic), که به جای «تشنج‌های ثانویه منتشر شده» استفاده می‌شود. این تغییرات صرفاً یک اصلاح لغوی نیستند، بلکه یک رویکرد عملی‌تر و انعطاف‌پذیرتر را ارائه می‌دهند که به پزشکان امکان می‌دهد تا با دقت بیشتری به تشخیص و درمان بپردازند.

​

​۲.۲. علل و عوامل خطر صرع

​علل صرع بسیار متنوع هستند و اغلب در موارد اکتسابی شامل آسیب‌های ساختاری مغز می‌شوند. یکی از شایع‌ترین علل، سکته مغزی است که می‌تواند با ایجاد آسیب به بافت مغز، کانون تشنج‌زایی ایجاد کند. عوامل ساختاری دیگر شامل تومورهای مغزی، ناهنجاری‌های عروقی، آسیب مغزی ناشی از ضربه، و اسکلروز هیپوکامپ (که اغلب با صرع لوب گیجگاهی مرتبط است) هستند.

​عوامل ژنتیکی نیز نقش قابل توجهی دارند و حدود ۲۰ تا ۳۰ درصد از موارد صرع را شامل می‌شوند. این عوامل می‌توانند بر نحوه فعالیت سلول‌های عصبی و انتقال پیام‌های الکتریکی در مغز تأثیر بگذارند.

علاوه بر این، عفونت‌های مغزی مانند مننژیت و انسفالیت، و همچنین اختلالات متابولیک و عوامل رشد مانند اوتیسم و نوروفیبروماتوز، می‌توانند خطر بروز صرع را افزایش دهند.

​بخش سوم: روش‌های تشخیصی پیشرفته صرع

​تشخیص دقیق صرع و تعیین علت آن برای انتخاب بهترین رویکرد درمانی حیاتی است. این فرآیند فراتر از معاینه بالینی ساده است و به مجموعه‌ای از ابزارهای پیشرفته نیاز دارد.

​۳.۱. الکتروانسفالوگرافی (EEG)

​الکتروانسفالوگرافی یا نوار مغز، یک تست تشخیصی استاندارد است که فعالیت الکتریکی مغز را ثبت می‌کند. در طول این تست، الکترودهای کوچکی روی پوست سر قرار داده می‌شوند تا سیگنال‌های الکتریکی مغز را دریافت و ثبت کنند.

این سیگنال‌ها به پزشک اجازه می‌دهند تا فعالیت غیرطبیعی مغزی، از جمله امواج اسپایک مرتبط با تشنج را شناسایی کند.

​برای موارد پیچیده‌تر، از روش‌های پیشرفته‌تری مانند مانیتورینگ ویدئو-EEG طولانی‌مدت (Long Term Video-EEG Monitoring) استفاده می‌شود. در این روش، بیمار برای چند روز در بیمارستان بستری می‌شود و فعالیت مغزی او به صورت همزمان با فیلم‌برداری از حرکات و رفتارهای او ثبت می‌شود.

این روش یک ابزار حیاتی برای تمایز تشنج‌های صرعی از حملات غیرصرعی روان‌زا (PNES) است که علائم بالینی شبیه به تشنج دارند اما منشأ آن‌ها اختلالات روانی و استرس است، نه فعالیت غیرطبیعی الکتریکی مغز. این مانیتورینگ دقیق به پزشک اجازه می‌دهد تا با اطمینان کامل، ماهیت حملات را تشخیص دهد و از تجویز اشتباه داروهای ضد صرع برای PNES جلوگیری کند.

​۳.۲. تصویربرداری عصبی (MRI و fMRI)

​تصویربرداری رزونانس مغناطیسی (MRI) یک ابزار استاندارد برای تشخیص صرع است. MRI معمولی می‌تواند ضایعات ساختاری مغز مانند تومورها، سکته‌های قدیمی یا اسکلروز هیپوکامپ را که ممکن است کانون تشنج باشند، شناسایی کند. با این حال، پیشرفت بزرگ در این زمینه، استفاده از MRI عملکردی (fMRI) است.

​fMRI یک تکنیک تصویربرداری غیرتهاجمی است که فعالیت مغز را با اندازه‌گیری تغییرات در جریان خون محلی نقشه‌برداری می‌کند. این روش به پزشک اجازه می‌دهد تا مناطق فعال مغز را در زمان واقعی مشاهده کند. یکی از مهم‌ترین کاربردهای fMRI، در برنامه‌ریزی پیش از جراحی است. fMRI به جراحان کمک می‌کند تا مناطق حیاتی مغز مانند مراکز تکلم، حافظه و حرکت را به دقت شناسایی و نقشه‌برداری کنند.

این نقشه برداری دقیق، رویکرد جراحی را از یک عمل عمومی به یک مداخله بسیار هدفمند تبدیل می‌کند و به جراح اجازه می‌دهد تا کانون تشنج‌زا را با حداقل آسیب به بافت‌های سالم و مهم مغز بردارد. این امر به طور مستقیم به افزایش موفقیت جراحی و کاهش خطر عوارض جانبی جبران‌ناپذیر کمک می‌کند.

​۳.۳. تشخیص ژنتیکی

​با افزایش دانش در مورد علل ژنتیکی صرع، آزمایش‌های ژنتیکی به ابزارهای مهمی در تشخیص تبدیل شده‌اند. پنل ژنتیکی صرع (Epilepsy Gene Panel) یک آزمایش است که به صورت هم‌زمان چندین یا صدها ژن مرتبط با صرع را بررسی می‌کند تا علت ژنتیکی بیماری را شناسایی کند. همچنین، تست‌های کروموزومی (chromosome microarray) می‌توانند ناهنجاری‌های بزرگ‌تر در ساختار کروموزوم‌ها را شناسایی کنند که ممکن است باعث صرع شوند.

​نتایج این آزمایش‌ها به پزشک کمک می‌کند تا:

• ​نوع صرع را با دقت بیشتری تشخیص دهد.

• ​درمان مناسب‌تر و هدفمندی را انتخاب کند (مثلاً دارویی که بر جهش خاصی تأثیر می‌گذارد).

• ​روند بیماری را پیش‌بینی کند.

• ​اطلاعات لازم برای مشاوره ژنتیک را به خانواده ارائه دهد، به ویژه در مورد احتمال انتقال بیماری به نسل‌های بعدی.

​بخش چهارم: رویکردهای درمانی جامع صرع

​درمان صرع از رویکردهای سنتی دارویی تا مداخلات جراحی و فناوری‌های پیشرفته تحریک عصبی تکامل یافته است.

​۴.۱. درمان‌های دارویی (فارماکوتراپی)

​درمان خط اول صرع اغلب با داروهای ضد تشنج (Antiseizure Medications – ASMs) صورت می‌گیرد. این داروها با مکانیسم‌های مختلفی بر فعالیت نورون‌ها تأثیر می‌گذارند. رایج‌ترین مکانیسم‌ها شامل:

• ​مهار کانال‌های یونی: بسیاری از داروها با تأثیر بر کانال‌های سدیمی، پتاسیمی یا کلسیمی، از تولید پتانسیل عمل بیش از حد در نورون‌ها جلوگیری می‌کنند.

• ​تعدیل انتقال‌دهنده‌های عصبی: برخی از داروها با افزایش فعالیت انتقال‌دهنده‌های عصبی مهاری مانند گابا، یا کاهش فعالیت انتقال‌دهنده‌های تحریکی مانند گلوتامات، به برقراری مجدد تعادل در مغز کمک می‌کنند.

​داروهای ضد تشنج در دو دسته اصلی قرار می‌گیرند: قدیمی و جدید. داروهای قدیمی مانند فنی‌توئین، کاربامازپین و فنوباربیتال، سال‌ها است که برای کنترل تشنج استفاده می‌شوند. داروهای جدیدتر مانند لوتیراستام، توپیرامات و لاموتریژین، با مکانیسم‌های دقیق‌تر و عوارض جانبی کمتر، گزینه های درمانی مؤثرتری را ارائه می‌دهند.

​

​با این حال، در حدود ۳۰٪ از بیماران، تشنج‌ها علی‌رغم استفاده از دو داروی مناسب و با دوز کافی کنترل نمی‌شوند. این وضعیت صرع مقاوم به درمان نامیده می‌شود و نیاز به رویکردهای درمانی جایگزین دارد.

​۴.۲. جراحی صرع

​جراحی یک گزینه درمانی مؤثر برای بیماران مبتلا به صرع مقاوم به درمان است، به ویژه اگر کانون تشنج در یک ناحیه مشخص و قابل شناسایی از مغز باشد. هدف از جراحی، از بین بردن کامل تشنج‌ها یا کاهش قابل توجه شدت و تعداد آن‌ها است.

​انواع مختلف جراحی برای صرع وجود دارد:

• ​جراحی رزکتیو (Resective Surgery): رایج‌ترین نوع جراحی که شامل برداشتن بخشی از مغز است که به عنوان کانون تشنج شناسایی شده است. لوبکتومی گیجگاهی، که برداشتن بخشی از لوب تمپورال است، بالاترین میزان موفقیت را دارد و در ۸۵٪ از کاندیداهای مناسب منجر به کنترل چشمگیر تشنج می‌شود.

• ​درمان حرارتی بینابینی لیزر (LITT): این یک روش کم‌تهاجمی است که از MRI برای هدایت یک فیبر لیزر به کانون تشنج استفاده می‌کند تا آن را با دقت بالا از بین ببرد، بدون نیاز به باز کردن گسترده جمجمه.

• ​کالوزوتومی (Corpus Callosotomy): این عمل شامل قطع کامل یا جزئی جسم پینه‌ای، که دو نیمکره مغز را به هم متصل می‌کند، است. این جراحی معمولاً برای جلوگیری از گسترش تشنج‌های شدید از یک نیمکره به نیمکره دیگر به کار می‌رود.

• ​همیسفرکتومی (Hemispherectomy): این روش شامل برداشتن یا جدا کردن یک نیمکره کامل از مغز است و به طور انحصاری برای کودکان با تشنج‌های بسیار شدید و گسترده در یک طرف مغز انجام می‌شود.

​میزان موفقیت جراحی بسته به نوع عمل و شرایط بیمار متفاوت است. به طور کلی، نتایج بلندمدت نشان می‌دهند که در بسیاری از بیماران، جراحی منجر به آزادی از تشنج یا کاهش قابل توجه آن می‌شود، که این امر به بهبود کیفیت زندگی می‌انجامد.

با این حال، جراحی‌های صرع ممکن است با عوارضی مانند مشکلات حافظه و زبان، اختلالات بینایی، تغییرات خلقی، و خطرات عمومی جراحی همراه باشند.

​۴.۳. تحریک عصبی و رژیم غذایی

​علاوه بر جراحی، روش‌های دیگری نیز برای صرع مقاوم به درمان وجود دارند:

• ​تحریک عصب واگ (VNS): در این روش، یک دستگاه باتری‌دار زیر پوست سینه کاشته شده و از طریق یک سیم به عصب واگ در گردن متصل می‌شود. این دستگاه پالس‌های الکتریکی را به عصب واگ ارسال می‌کند که به نوبه خود، تحریک‌پذیری مغز را کاهش می‌دهد.

• ​تحریک عمقی مغز (DBS): این روش شامل کاشت الکترودها در نواحی عمیق مغز است. یک پالس‌ژنراتور که در زیر پوست قفسه سینه کاشته می‌شود، پالس‌های الکتریکی پیوسته‌ای را از طریق این الکترودها به مغز ارسال می‌کند تا فعالیت‌های تشنجی را مختل کند.

• ​تحریک عصبی پاسخگو (RNS): این یک سیستم پیشرفته و هوشمند است. دستگاه RNS در جمجمه کاشته می‌شود و به صورت مداوم فعالیت الکتریکی مغز را نظارت می‌کند. هنگامی که دستگاه فعالیت غیرطبیعی مغزی را که ممکن است منجر به تشنج شود، تشخیص می‌دهد، به طور خودکار یک پالس الکتریکی ملایم ارسال می‌کند تا از شروع تشنج جلوگیری کند یا شدت آن را کاهش دهد. این سیستم حلقه‌بسته، تفاوت بنیادینی با DBS دارد که پالس‌های پیوسته ارسال می‌کند.

• ​رژیم کتوژنیک: این یک رژیم غذایی با چربی بسیار بالا و کربوهیدرات بسیار کم است که بدن را وادار می‌کند به جای گلوکز، از چربی به عنوان منبع انرژی استفاده کند. این فرآیند منجر به تولید کتون‌ها در بدن می‌شود که ثابت شده است در کنترل تشنج‌های مقاوم به درمان، به ویژه در کودکان، مؤثر است.

​بخش پنجم: افق‌های آینده در درمان صرع

​تحقیقات در زمینه صرع به سرعت در حال پیشرفت است و رویکردهای نوینی در حال ظهور هستند که نویدبخش درمان‌های مؤثرتر و شاید حتی درمان قطعی برای بسیاری از بیماران هستند.

​۵.۱. ژن‌درمانی و ویرایش ژنی CRISPR-Cas9

​ژن‌درمانی یک رویکرد درمانی نوظهور است که هدف آن اصلاح یا جبران ژن‌های معیوبی است که باعث صرع‌های ژنتیکی می‌شوند. این رویکرد به دنبال درمانی ریشه‌ای است، نه صرفاً مدیریت علائم. دو روش اصلی در ژن‌درمانی شامل:

• ​افزودن ژن (Gene Addition): افزودن ماده ژنتیکی به سلول‌های بیمار برای جبران ژن معیوب یا از دست رفته.

• ​ویرایش ژن (Gene Editing): تغییر مستقیم ژن بیمار، که می‌تواند شامل غیرفعال کردن یا اصلاح یک ژن باشد.

​در این زمینه، تکنولوژی CRISPR-Cas9 به عنوان یک ابزار قدرتمند و تحول‌آفرین ظهور کرده است. CRISPR-Cas9 امکان ویرایش دقیق ژن‌ها را با هزینه و سهولت بیشتر نسبت به روش‌های قبلی فراهم می‌کند.

مطالعات بر روی مدل‌های حیوانی نشان داده‌اند که با افزایش بیان ژنی مانند Kv1.1 (که مسئول یک کانال پتاسیمی است)، می‌توان هیجان‌پذیری نورونی را کاهش داد، تشنج‌ها را کنترل کرد و حتی عملکرد شناختی را بهبود بخشید. این رویکرد نشان‌دهنده یک تغییر پارادایم از درمان‌های علامتی به درمان‌های بنیادین و هدفمند است که می‌تواند در آینده به درمان قطعی برای برخی از انواع صرع منجر شود.

​با این حال، این رویکرد هنوز در مراحل اولیه خود قرار دارد و با چالش‌ها و خطراتی مانند هدف‌گیری سلول‌های نادرست، احتمال ایجاد تومور، و واکنش‌های نامطلوب سیستم ایمنی همراه است.

​۵.۲. سلول‌درمانی و پژوهش‌های نوظهور

​سلول‌درمانی نیز یک مسیر تحقیقاتی امیدوارکننده است. محققان در حال بررسی این موضوع هستند که چگونه می‌توان از سلول‌های بنیادی القایی (iPSCs) که از سلول‌های پوستی بیماران به دست می‌آیند، استفاده کرد. این سلول‌ها می‌توانند به نورون‌ها یا سلول‌های گلیال تمایز یابند و به عنوان ابزاری برای کاهش فعالیت تشنجی در مغز عمل کنند.

​یکی از یافته‌های اخیر، وجود نورون‌های تازه متولد شده و آستروگلیای نابالغ در مغز بیماران مبتلا به صرع است. این کشف بینش‌های جدیدی را در مورد مقاومت دارویی در صرع ارائه می‌دهد و مسیرهای ناشناخته‌ای را برای توسعه داروهای ضد تشنج جدید باز می‌کند.

این تحقیقات نشان می‌دهند که درمان‌های آینده صرع ممکن است نه تنها بر روی نورون‌ها، بلکه بر روی تعاملات پیچیده بین نورون‌ها و سلول‌های گلیال متمرکز شوند.

​نتیجه‌گیری: نگاهی جامع به چالش‌ها و چشم‌انداز آینده

​صرع یک اختلال عصبی با ریشه‌های پیچیده است که از سطح مولکولی و ژنتیکی تا سطح شبکه‌ای و بالینی گسترش می‌یابد. درک ما از این بیماری به طور چشمگیری از دیدگاه صرفاً یک «طوفان الکتریکی» به یک تصویر جامع‌تر تغییر کرده است که در آن، نقص‌های کانال‌های یونی، نقش حیاتی سلول‌های گلیال و مکانیسم‌های التهابی نیز به عنوان عوامل کلیدی شناخته می‌شوند.

​این درک عمیق، رویکردهای تشخیصی و درمانی را متحول ساخته است. ابزارهای پیشرفته‌ای مانند مانیتورینگ ویدئو-EEG، fMRI و تست‌های ژنتیکی، تشخیص را از یک فرآیند حدسی به یک ارزیابی دقیق و هدفمند تبدیل کرده‌اند. در عرصه درمان، ما از داروهای با مکانیسم عمل گسترده به سمت مداخلات هدفمندتری مانند جراحی، تحریک عصبی (VNS, DBS, RNS) و رژیم‌های غذایی خاص حرکت کرده‌ایم، به ویژه برای آن دسته از بیماران که به درمان‌های دارویی پاسخ نمی‌دهند.

​با این حال، با وجود پیشرفت‌های چشمگیر، چالش‌ها همچنان پابرجا هستند. صرع مقاوم به درمان یک مشکل جدی است و هنوز راه درازی برای درک کامل مکانیسم‌های آن وجود دارد. با این حال، پژوهش‌های کنونی بر روی ژن‌درمانی و ویرایش ژنی با استفاده از CRISPR-Cas9 و همچنین سلول‌درمانی، نویدبخش آینده‌ای روشن‌تر هستند.

این فناوری‌ها پتانسیل درمان‌های ریشه‌ای را به جای مدیریت صرف علائم به ارمغان می‌آورند. در نهایت، مدیریت مؤثر صرع به یک رویکرد جامع و چندتخصصی نیاز دارد که در آن همکاری نزدیک میان متخصصان مختلف برای ارزیابی، تشخیص و درمان هر بیمار بر اساس ویژگی‌های منحصر به فرد بیماری او، کلید دستیابی به بهترین نتایج است.

آینده درمان صرع به سمت پزشکی شخصی‌سازی‌شده و شاید حتی درمان قطعی برای بسیاری از بیماران در حال حرکت است.