پرولاکتین بالا (هایپرپرولاکتینمی): علل، علائم، تشخیص و درمان

مقدمه: هورمون پرولاکتین

بدن انسان مانند یک ارکستر سمفونی است که هر هورمون، نوازنده‌ای در آن محسوب می‌شود. پرولاکتین، یکی از این نوازندگان مهم، اما کمتر شناخته‌شده است. این هورمون که عمدتاً به دلیل نقش کلیدی‌اش در تولید شیر مادر شناخته می‌شود، در واقع عملکردهای گسترده‌تری در بدن هر دو جنس دارد. اما زمانی که سطح این هورمون از حد طبیعی خود فراتر رود، به شرایطی به نام هایپرپرولاکتینمی (Hyperprolactinemia) منجر می‌شود که می‌تواند تأثیرات قابل توجهی بر سلامت و کیفیت زندگی فرد بگذارد. این مقاله به بررسی عمیق این وضعیت، از دلایل ایجاد آن تا راه‌های تشخیص و درمان می‌پردازد.

پرولاکتین چیست و چه وظایفی دارد؟

پرولاکتین یک هورمون پروتئینی است که عمدتاً توسط غده هیپوفیز قدامی در مغز ترشح می‌شود. اگرچه نام آن به نقشش در “شیردهی” (Lactation) اشاره دارد، اما این هورمون تنها مختص زنان نیست و در مردان نیز ترشح می‌شود.

وظایف اصلی پرولاکتین عبارتند از: •شیردهی: مشهورترین وظیفه پرولاکتین، تحریک غدد شیری برای تولید شیر پس از زایمان است. •تکامل پستان: در دوران بلوغ و به‌ویژه در دوران بارداری، به رشد و تکامل بافت پستان کمک می‌کند. •تنظیم تولیدمثل: پرولاکتین بر ترشح هورمون‌های گنادوتروپین (هورمون‌های محرک غدد جنسی) از هیپوفیز تأثیر می‌گذارد. سطح طبیعی آن برای عملکرد منظم تخمدان‌ها و بیضه‌ها ضروری است. •تنظیم سیستم ایمنی: اعتقاد بر این است که پرولاکتین در تعدیل پاسخ سیستم ایمنی بدن نقش دارد. •رفتار و سلامت روان: این هورمون می‌تواند بر رفتارهای والدینی و سطح استرس تأثیر بگذارد.

سطح پرولاکتین در طول روز نوسان دارد (معمولاً در طول خواب و در ساعات اولیه صبح بالاتر است) و در پاسخ به عوامل مختلفی مانند استرس، ورزش و تحریک نوک پستان می‌تواند افزایش یابد.

علل افزایش پرولاکتین (هایپرپرولاکتینمی)

هایپرپرولاکتینمی می‌تواند به دلایل فیزیولوژیک (طبیعی)، پاتولوژیک (بیماری‌زا) و یا دارویی ایجاد شود.

۱. علل فیزیولوژیک (طبیعی): •بارداری و شیردهی: اینها شایع‌ترین و طبیعی‌ترین دلایل افزایش شدید پرولاکتین هستند. •خواب: سطح پرولاکتین در طول خواب به طور طبیعی افزایش می‌یابد. •استرس جسمی یا عاطفی: استرس می‌تواند منجر به افزایش موقتی پرولاکتین شود. •غذا خوردن: مصرف برخی وعده‌های غذایی، به ویژه غذاهای غنی از پروتئین، می‌تواند باعث افزایش خفیف آن گردد. •تحریک نوک پستان: می‌تواند ترشح پرولاکتین را تحریک کند.

۲. علل پاتولوژیک (بیماری‌زا): •پرولاکتینوما (Prolactinoma): این شایع‌ترین تومور خوش‌خیم غده هیپوفیز است که خود به‌طور مستقل مقادیر زیادی پرولاکتین تولید می‌کند. این تومورها بر اساس اندازه به دو دسته تقسیم می‌شوند: میکروپرولاکتینوما (کمتر از ۱ سانتی‌متر) و ماکروپرولاکتینوما (بزرگ‌تر از ۱ سانتی‌متر). •کم‌کاری تیروئید: هیپوتیروئیدی شدید و درمان‌نشده می‌تواند با مکانیسم‌های پیچیده‌ای منجر به افزایش پرولاکتین شود. •سندرم تخمدان پلی‌کیستیک (PCOS): در برخی زنان، بین PCOS و سطح بالای پرولاکتین ارتباط وجود دارد. •بیماری‌های مزمن کلیه و کبد: از آنجایی که کبد و کلیه در پاکسازی پرولاکتین از خون نقش دارند، نارسایی در این اندام‌ها می‌تواند منجر به تجمع هورمون شود. •سایر تومورهای هیپوفیز یا ناحیه هیپوتالاموس: هر تومور یا ضایعه‌ای که در مسیر ارتباط بین هیپوتالاموس و هیپوفیز اختلال ایجاد کند (مانند کرانیوفارنژیوما) می‌تواند با مهار دوپامین (مهارکننده طبیعی ترشح پرولاکتین)، باعث هایپرپرولاکتینمی شود. •آسیب به قفسه سینه: زخم‌ها، جراحی‌ها، یا بیماری‌هایی مانند زونا در ناحیه قفسه سینه می‌توانند تحریک مشابه تحریک نوک پستان را ایجاد کنند.

۳. علل دارویی: بسیاری از داروها می‌توانند با تأثیر بر سطح دوپامین، باعث افزایش پرولاکتین شوند. از جمله: •داروهای ضد روان‌پریشی (مانند ریسپریدون، هالوپریدول) •داروهای ضد افسردگی (به ویژه مهارکننده‌های بازجذب سروتونین – SSRIs) •داروهای ضد فشار خون (مانند متیل‌دوپا، وراپامیل) •داروهای ضد تهوع (مانند متوکلوپرامید) •استروژن: مصرف دوزهای بالای استروژن، مثلاً در قرص‌های ضدبارداری.

علائم و نشانه‌های پرولاکتین بالا

علائم هایپرپرولاکتینمی بسته به جنسیت و شدت بیماری متفاوت است.

در زنان: •اختلالات قاعدگی: از شایع‌ترین علائم است که می‌تواند به صورت پریودهای نامنظم (اولیگومنوره) یا توقف کامل قاعدگی برای بیش از ۶ ماه (آمنوره) ظاهر شود. •ترشح شیر از پستان خارج از دوران بارداری و شیردهی (گالاکتوره): این ترشح می‌تواند خودبه‌خودی یا با فشار دادن پستان باشد. •ناباروری: به دلیل اختلال در تخمک‌گذاری. •کاهش میل جنسی •خشکی واژن و درد در هنگام مقاربت •آکنه و رشد موهای زائد (هیرسوتیسم) در برخی موارد.

در مردان: •کاهش میل جنسی و اختلال در نعوظ: از علائم شایع است. •ناباروری: به دلیل کاهش تولید تستوسترون و کم شدن تعداد اسپرم‌ها (الیگوسپرمی) یا کاهش تحرک آن‌ها. •گالاکتوره: اگرچه نادرتر است، اما ممکن است رخ دهد. •کاهش توده عضلانی و رشد موهای صورت و بدن •در موارد پیشرفته (تومورهای بزرگ): سردرد یا مشکلات بینایی به دلیل فشار تومور به بافت‌های اطراف.

روش‌های تشخیصی

اگر پزشک به هایپرپرولاکتینمی شک کند، مراحل زیر را برای تشخیص طی می‌کند:

۱. تاریخچه پزشکی و معاینه فیزیکی: پرسش در مورد علائم، سوابق پزشکی، قاعدگی و داروهای مصرفی بسیار مهم است.

۲. آزمایش خون: اندازه‌گیری سطح پرولاکتین سرمی اصلی‌ترین روش تشخیص است. معمولاً نمونه خون در صبح و در حالت استراحت گرفته می‌شود. ممکن است نیاز به تکرار آزمایش برای تأیید باشد. سطح طبیعی پرولاکتین معمولاً below 25 ng/mL در زنان و below 20 ng/mL در مردان است، اما این مقادیر بین آزمایشگاه‌ها متفاوت است.

۳. تست‌های عملکرد تیروئید: برای رد کردن کم‌کاری تیروئید.

۴. تصویربرداری: اگر علت دارویی یا فیزیولوژیک واضحی وجود نداشته باشد و سطح پرولاکتین بالا باشد، از ام‌آرآی (MRI) مغز با کنتراست برای بررسی دقیق غده هیپوفیز و تشخیص وجود پرولاکتینوما یا سایر تومورها استفاده می‌شود.

۵. تست‌های بینایی سنجی: در صورت وجود تومور بزرگ، برای ارزیابی فشار بر روی اعصاب بینایی.

درمان پرولاکتین بالا

اهداف درمان شامل کاهش سطح پرولاکتین، برطرف کردن علائم، کوچک کردن اندازه تومور (در صورت وجود) و بازگرداندن عملکرد طبیعی غدد جنسی است. انتخاب روش درمانی به علت اصلی بستگی دارد.

۱. درمان دارویی: داروهای آگونیست دوپامین (Dopamine Agonists) خط اول درمان هایپرپرولاکتینمی ناشی از پرولاکتینوما یا موارد با علت ناشناخته هستند. این داروها اثر دوپامین طبیعی بدن را تقلید کرده و ترشح پرولاکتین را مهار می‌کنند. •کابرگولین (Cabergoline): داروی اولیه و ارجح due to its higher efficacy and fewer side effects. معمولاً یک یا دو بار در هفته مصرف می‌شود. •بروموکریپتین (Bromocriptine): قدیمی‌تر است و معمولاً دو بار در روز مصرف می‌شود. عوارض گوارشی مانند تهوع و سرگیجه در آن شایع‌تر است.

این داروها در بیش از ۸۰٪ موارد در کاهش سطح پرولاکتین و کوچک کردن اندازه تومور بسیار مؤثر هستند.

۲. درمان علل زمینه‌ای: •تغییر دارو: اگر علت، داروی خاصی باشد، پزشک ممکن است در صورت امکان، دارو را قطع یا با جایگزین مناسبی تعویض کند. •درمان کم‌کاری تیروئید: درمان با هورمون تیروئید معمولاً سطح پرولاکتین را به حالت طبیعی برمی‌گرداند.

۳. جراحی: در موارد نادری که: •بیمار به داروها تحمل ندارد یا به آن‌ها پاسخ نمی‌دهد. •تومور به درمان دارویی پاسخ ندهد و به رشد خود ادامه دهد. •تومور باعث مشکلات بینایی شدید شود. از روش جراحی ترانس اسفنوئیدال (از طریق بینی) برای برداشتن تومور استفاده می‌شود.

۴. پرتودرمانی: به ندرت و معمولاً برای مواردی که به دارو و جراحی پاسخ نمی‌دهند (تومورهای مقاوم) استفاده می‌شود.

سبک زندگی و توصیه‌های کاربردی

اگرچه هایپرپرولاکتینمی عمدتاً نیاز به درمان پزشکی دارد، اما رعایت برخی نکات می‌تواند مفید باشد: •مدیریت استرس: از آنجایی که استرس می‌تواند سطح پرولاکتین را افزایش دهد، تمرینات آرامش‌بخش مانند یوگا، مدیتیشن و تنفس عمیق می‌توانند کمک‌کننده باشند. •رژیم غذایی متعادل: یک رژیم غذایی سالم و سرشار از ویتامین‌ها و مواد معدنی به سلامت کلی بدن کمک می‌کند. •پرهیز از تحریک بیش از حد نوک پستان: این کار می‌تواند ترشح پرولاکتین را تحریک کند. •پیروی از دستورات پزشک: مصرف منظم داروها و پیگیری‌های دوره‌ای برای کنترل موفق بیماری حیاتی است.

جمع بندی

هایپرپرولاکتینمی یک بیماری شایع غدد درون‌ریز است که اگرچه می‌تواند چالش‌برانگیز باشد، اما خوشبختانه در اکثر موارد به‌طور مؤثر قابل تشخیص و درمان است. کلید موفقیت در مدیریت این شرایط، تشخیص به موقع و همکاری نزدیک با یک پزشک متخصص (غدد درون‌ریز) است. با درمان مناسب، نه تنها می‌توان علائم آزاردهنده را برطرف کرد، بلکه می‌توان عملکرد طبیعی تولیدمثل و کیفیت زندگی را به فرد بازگرداند.