اسهال و استفراغ: هر آنچه باید در مورد گاستروانتریت بدانید

مقدمه: گاستروانتریت؛ التهاب ناخوشایند دستگاه گوارش

گاستروانتریت، که به التهاب پوشش معده و روده کوچک اطلاق می‌شود، یکی از شایع‌ترین بیماری‌های عفونی است که می‌تواند افراد را در هر سنی، از نوزادان تا سالمندان، درگیر کند. این بیماری که عموماً به عنوان آنفولانزای معده (stomach flu) شناخته می‌شود، با علائم مشخصی مانند اسهال و استفراغ همراه است. اگرچه در اغلب موارد، این بیماری خودبه‌خود و با مراقبت‌های حمایتی بهبود می‌یابد، اما در کودکان خردسال، افراد مسن و کسانی که سیستم ایمنی ضعیفی دارند، می‌تواند خطرناک باشد.

عوامل ایجادکننده گاستروانتریت: ویروس‌ها، باکتری‌ها و انگل‌ها

گاستروانتریت ویروسی: رایج‌ترین علت گاستروانتریت در سراسر جهان، عفونت‌های ویروسی هستند. این ویروس‌ها بسیار مسری‌اند و می‌توانند به سرعت در محیط‌های شلوغ مانند مدارس، مهدکودک‌ها و بیمارستان‌ها پخش شوند.

نوروویروس (Norovirus): یکی از مهم‌ترین عوامل گاستروانتریت در بزرگسالان است و می‌تواند باعث شیوع گسترده بیماری در مراکز تجمعی مانند کشتی‌های تفریحی، مدارس و آسایشگاه‌ها شود. علائم آن شامل استفراغ ناگهانی، اسهال آبکی، درد شکم، تب خفیف و بدن‌درد است.

روتاویروس (Rotavirus): تا پیش از معرفی واکسن، روتاویروس اصلی‌ترین علت گاستروانتریت شدید در کودکان زیر ۵ سال بود. این ویروس می‌تواند باعث اسهال شدید و آبکی همراه با استفراغ و تب بالا شود که منجر به دهیدراتاسیون (کم‌آبی بدن) خطرناک می‌شود.

آدنوویروس (Adenovirus) و آستروویروس (Astrovirus): این ویروس‌ها نیز می‌توانند باعث گاستروانتریت، به‌ویژه در کودکان شوند، اما شدت بیماری معمولاً کمتر از روتاویروس است.

گاستروانتریت باکتریایی: عفونت‌های باکتریایی معمولاً از طریق غذا یا آب آلوده منتقل می‌شوند. این نوع گاستروانتریت اغلب شدیدتر از نوع ویروسی است و ممکن است به آنتی‌بیوتیک نیاز داشته باشد.

سالمونلا (Salmonella): معمولاً از طریق تخم‌مرغ، گوشت مرغ یا گوشت قرمز آلوده منتقل می‌شود و می‌تواند باعث اسهال (گاهی خونی)، تب و درد شکم شود.

کمپیلوباکتر (Campylobacter): یکی از شایع‌ترین علل مسمومیت غذایی در بسیاری از کشورها است. اغلب از طریق مرغ خام یا نیم‌پز و شیر غیرپاستوریزه منتقل می‌شود.

اشریشیا کولی (E. coli): برخی از سویه‌های این باکتری، به‌ویژه سویه O157:H7، می‌توانند سموم قوی تولید کنند که باعث اسهال شدید و گاهی اوقات سندرم همولیتیک اورمیک (HUS) می‌شود، که یک عارضه جدی کلیوی است و به‌ویژه در کودکان خطرناک است.

شیگلا (Shigella): باعث دیسانتری (اسهال خونی) می‌شود و از طریق تماس مستقیم با فرد بیمار یا از طریق آب و غذای آلوده منتقل می‌شود.

گاستروانتریت انگلی:

عفونت‌های انگلی معمولاً از طریق آب آلوده منتقل می‌شوند. این عفونت‌ها نسبت به انواع ویروسی و باکتریایی کمتر شایع‌اند اما می‌توانند بیماری طولانی‌مدت ایجاد کنند.

ژیاردیا لامبلیا (Giardia lamblia): این انگل می‌تواند باعث اسهال مزمن، نفخ، کرامپ شکمی و سوءجذب مواد مغذی شود. اغلب در آب‌های آلوده به مدفوع انسان یا حیوانات یافت می‌شود.

کریپتوسپوریدیوم (Cryptosporidium): می‌تواند باعث اسهال آبکی شدید در افراد با سیستم ایمنی سالم شود و در افراد دارای نقص ایمنی (مانند بیماران ایدز) می‌تواند بیماری طولانی و خطرناکی ایجاد کند.

گاستروانتریت در اطفال: نگرانی‌های ویژه

کودکان، به‌ویژه نوزادان و خردسالان، به دلیل بدن کوچک‌تر و سیستم ایمنی در حال رشد، بسیار مستعد ابتلا به گاستروانتریت شدید و عوارض ناشی از آن هستند. دهیدراتاسیون، یا از دست دادن بیش از حد مایعات بدن، مهم‌ترین و خطرناک‌ترین عارضه در کودکان است. والدین و مراقبان باید علائم دهیدراتاسیون را بشناسند:

خشکی دهان و لب‌ها.

گریه بدون اشک.

کاهش تعداد دفعات ادرار (کمتر از حد معمول یا نبود ادرار به مدت چند ساعت).

خواب‌آلودگی یا بی‌حالی غیرمعمول.

گودی چشم‌ها یا فرورفتگی ملاج (fontanelle) در نوزادان.

درمان و مدیریت در کودکان:

محلول‌های خوراکی جبران آب (ORS): مهم‌ترین بخش درمان، جایگزینی مایعات و الکترولیت‌های از دست رفته با محلول‌های ORS است. این محلول‌ها شامل ترکیبات دقیق و علمی از قند و نمک هستند که به جذب بهتر آب کمک می‌کنند.

تغذیه مناسب: در طول بیماری، کودک باید به تدریج به تغذیه عادی خود بازگردد. رژیم غذایی BRAT (موز، برنج، سیب، نان تست) که زمانی توصیه می‌شد، اکنون منسوخ شده است، زیرا فاقد مواد مغذی کافی است. توصیه می‌شود پس از قطع استفراغ، تغذیه با شیر مادر، شیر خشک یا غذاهای جامد زودهنگام از سر گرفته شود.

پرهیز از داروهای ضداسهال: داروهای ضداسهال (مانند لوپرامید) برای کودکان توصیه نمی‌شوند، زیرا ممکن است باعث عوارض جانبی جدی شوند و روند طبیعی دفع سموم از بدن را مختل کنند.

گاستروانتریت در بالغین: علائم، مدیریت و پیشگیری

در بزرگسالان، گاستروانتریت معمولاً یک بیماری خود-محدودشونده است و اغلب نیازی به درمان پزشکی ندارد. با این حال، در افراد مسن، بیماران با نقص ایمنی یا افرادی که بیماری‌های زمینه‌ای دارند، می‌تواند شدیدتر باشد.

علائم در بزرگسالان:

شروع ناگهانی اسهال آبکی.

استفراغ مکرر و ناگهانی.

درد و کرامپ شکمی.

تهوع.

گاهی اوقات تب و بدن‌درد.

درمان و مدیریت در بزرگسالان:

هیدراتاسیون: مانند کودکان، هیدراتاسیون (نوشیدن مایعات فراوان) کلید اصلی بهبود است. آب، آب‌میوه‌های رقیق‌شده و محلول‌های الکترولیتی توصیه می‌شوند. از نوشیدن قهوه، الکل، نوشابه‌های گازدار و آب‌میوه‌های غلیظ باید پرهیز کرد.

رژیم غذایی: پس از کاهش علائم، رژیم غذایی را با غذاهای ساده و زودهضم شروع کنید. غذاهای پرچرب، تند و لبنیات می‌توانند علائم را تشدید کنند.

داروها: مصرف داروهای بدون نسخه مانند لوپرامید (برای اسهال) و داروهای ضدتهوع ممکن است در بزرگسالان مجاز باشد، اما بهتر است با پزشک مشورت شود. مصرف خودسرانه آنتی‌بیوتیک‌ها برای گاستروانتریت ویروسی بی‌فایده و مضر است.

پیشگیری: بهترین روش مقابله

بهترین راه برای جلوگیری از ابتلا به گاستروانتریت، رعایت بهداشت است.

شستشوی مکرر دست‌ها: شستن دست‌ها با آب و صابون، به خصوص پس از استفاده از توالت و قبل از تهیه و خوردن غذا، یکی از مؤثرترین روش‌ها برای پیشگیری از انتقال ویروس‌ها و باکتری‌هاست.

بهداشت مواد غذایی: پخت کامل گوشت، مرغ و تخم‌مرغ و شستن کامل میوه‌ها و سبزیجات می‌تواند از انتقال عفونت‌های باکتریایی جلوگیری کند.

مصرف آب سالم: اطمینان از پاکیزگی آب آشامیدنی، به‌ویژه در هنگام سفر، بسیار مهم است.

واکسیناسیون: واکسن روتاویروس برای پیشگیری از گاستروانتریت شدید در نوزادان بسیار مؤثر است.

چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟

اگرچه گاستروانتریت اغلب یک بیماری خفیف است، اما در برخی موارد نیاز به توجه پزشکی دارد. در صورت مشاهده هر یک از علائم زیر، فوراً به پزشک مراجعه کنید:

علائم شدید دهیدراتاسیون.

تب بالا و پایدار (بالاتر از ۳۸.۹ درجه سانتی‌گراد).

وجود خون یا مخاط در مدفوع.

اسهال مداوم (بیش از چند روز).

ناتوانی در نگه داشتن مایعات در معده به دلیل استفراغ شدید.

درد شدید شکم.

گاستروانتریت بیماری شایعی است که با رعایت بهداشت و مراقبت‌های لازم، قابل کنترل و درمان است. شناخت علائم، به ویژه علائم خطرناک کم‌آبی در کودکان، می‌تواند به جلوگیری از عوارض جدی کمک کند. با این حال، همواره باید به یاد داشت که پیشگیری با رعایت بهداشت فردی و عمومی، بهترین راهکار است.