کم‌خونی و انواع آن ؛ بررسی علمی کم‌خونی فقر آهن، علل، علائم، تشخیص و درمان
—
مقدمه:
کم‌خونی یکی از شایع‌ترین اختلالات خونی در جهان است که میلیون‌ها نفر را درگیر کرده. این بیماری زمانی رخ می‌دهد که تعداد گلبول‌های قرمز یا سطح هموگلوبین در خون کاهش یابد. هموگلوبین پروتئینی است که اکسیژن را از ریه‌ها به بافت‌های بدن منتقل می‌کند. کاهش آن باعث خستگی، ضعف، سردرد، و کاهش عملکرد ذهنی و جسمی می‌شود.
—
کم‌خونی چیست؟
سازمان جهانی بهداشت (WHO) کم‌خونی را بر اساس سطح هموگلوبین تعریف می‌کند:
– مردان: کمتر از ۱۳ گرم در دسی‌لیتر
– زنان: کمتر از ۱۲ گرم در دسی‌لیتر
– کودکان: کمتر از ۱۱ گرم در دسی‌لیتر
کم‌خونی می‌تواند خفیف، متوسط یا شدید باشد و بسته به علت آن، درمان‌های متفاوتی دارد.
—
انواع کم‌خونی:
کم‌خونی به دلایل مختلفی ایجاد می‌شود. در ادامه مهم‌ترین انواع آن را بررسی می‌کنیم:
1. کم‌خونی فقر آهن
شایع‌ترین نوع کم‌خونی در جهان. بدن برای ساخت هموگلوبین به آهن نیاز دارد. کمبود آهن باعث تولید گلبول‌های قرمز کوچک و کم‌رنگ می‌شود.
2. کم‌خونی مگالوبلاستیک
ناشی از کمبود ویتامین B12 یا اسید فولیک. گلبول‌های قرمز بزرگ، نابالغ و ناکارآمد تولید می‌شوند. اغلب با علائم عصبی همراه است.
3. کم‌خونی همولیتیک
در این نوع، گلبول‌های قرمز زودتر از موعد تخریب می‌شوند. ممکن است ارثی (مانند تالاسمی) یا اکتسابی (مانند کم‌خونی خودایمنی) باشد.
4. کم‌خونی آپلاستیک
مغز استخوان توانایی تولید سلول‌های خونی را از دست می‌دهد. این نوع نادر ولی خطرناک است و نیاز به درمان تخصصی دارد.
5. کم‌خونی ناشی از بیماری‌های مزمن
در بیماری‌هایی مانند سرطان، نارسایی کلیه، یا التهاب‌های مزمن، تولید گلبول‌های قرمز مختل می‌شود. درمان بیماری زمینه‌ای در این موارد ضروری است.
—
کم‌خونی فقر آهن:
این نوع کم‌خونی بیشتر در زنان، کودکان، سالمندان، و افراد با رژیم غذایی ضعیف دیده می‌شود.
دلایل اصلی:
– رژیم غذایی کم‌آهن
– خونریزی مزمن (قاعدگی شدید، زخم معده، بواسیر، خونریزی گوارشی)
– افزایش نیاز بدن به آهن (بارداری، شیردهی، رشد سریع در کودکان)
– جذب ناکافی آهن (در بیماری‌های گوارشی مانند سلیاک، کرون، یا پس از جراحی معده)
علائم شایع:
– خستگی مزمن
– رنگ‌پریدگی پوست و مخاط‌ها
– سردرد، سرگیجه، تپش قلب
– تنگی نفس هنگام فعالیت
– ریزش مو، شکنندگی ناخن‌ها
– تمایل به خوردن مواد غیرخوراکی (پیکا)
– کاهش تمرکز و حافظه
—
آزمایش‌های تشخیصی کم‌خونی فقر آهن:
برای تشخیص دقیق، پزشک معمولاً این آزمایش‌ها را تجویز می‌کند:
– CBC (شمارش کامل سلول‌های خونی): کاهش هموگلوبین، هماتوکریت، MCV پایین
– فریتین سرم: شاخص ذخایر آهن بدن؛ در کم‌خونی فقر آهن کاهش می‌یابد
– آهن سرم: کاهش
– TIBC (ظرفیت کل اتصال آهن): افزایش
– درصد اشباع ترانسفرین: کاهش
– RDW: افزایش تنوع اندازه گلبول‌های قرمز
در موارد خاص، آزمایش‌های اضافی مانند بررسی خون مخفی در مدفوع یا آندوسکوپی برای یافتن منبع خونریزی انجام می‌شود.
—
روش‌های درمان کم‌خونی فقر آهن:
درمان بسته به شدت کم‌خونی و علت زمینه‌ای متفاوت است:
1. مکمل‌های آهن
– قرص‌های آهن مثل فروس سولفات، فروس گلوکونات
– مصرف با معده خالی یا همراه با ویتامین C برای جذب بهتر
– پرهیز از مصرف همزمان با لبنیات، چای، قهوه
2. تزریق آهن
در موارد شدید یا عدم تحمل گوارشی، آهن به‌صورت تزریقی تجویز می‌شود (مانند فِرِی‌نکت، فِرومال، و کاربوکسی‌مالتوز).
3. اصلاح رژیم غذایی
– منابع غنی از آهن: گوشت قرمز، جگر، ماهی، تخم‌مرغ، عدس، اسفناج، کشمش
– منابع گیاهی همراه با ویتامین C مصرف شوند
– پرهیز از غذاهای مهارکننده جذب آهن (مثل لبنیات و چای)
4. درمان علت زمینه‌ای
– کنترل خونریزی
– درمان بیماری‌های گوارشی
– بررسی و اصلاح داروهای مداخله‌گر
—
تفاوت کم‌خونی فقر آهن با سایر انواع
برای درک بهتر، تفاوت‌ها را مرور می‌کنیم:
– در فقر آهن: گلبول‌ها کوچک و کم‌رنگ هستند (MCV پایین، MCH پایین)
– در کمبود B12: گلبول‌ها بزرگ و نابالغ‌اند (MCV بالا)
– در همولیتیک: گلبول‌ها نرمال‌اند ولی زودتر تخریب می‌شوند؛ بیلی‌روبین بالا می‌رود
– در بیماری‌های مزمن: فریتین نرمال یا بالا ولی آهن سرم پایین است
—
کم‌خونی در گروه‌های خاص
زنان باردار
نیاز به آهن در دوران بارداری افزایش می‌یابد. کم‌خونی در این دوران می‌تواند باعث زایمان زودرس، وزن کم نوزاد و خستگی شدید مادر شود.
کودکان
کم‌خونی در کودکان باعث اختلال رشد، کاهش تمرکز، و ضعف سیستم ایمنی می‌شود. مکمل آهن و تغذیه مناسب ضروری است.
سالمندان
در افراد مسن، کم‌خونی ممکن است با بیماری‌های زمینه‌ای همراه باشد و باعث کاهش کیفیت زندگی شود.
—
شیوع کم‌خونی در جهان
بر اساس آمار WHO:
– بیش از ۱.۶ میلیارد نفر در جهان به کم‌خونی مبتلا هستند
– کم‌خونی فقر آهن حدود ۵۰٪ موارد را تشکیل می‌دهد
– شیوع در زنان در سن باروری، کودکان زیر ۵ سال، و سالمندان بیشتر است
– در کشورهای در حال توسعه، کم‌خونی یکی از عوامل اصلی ناتوانی و مرگ‌ومیر غیرمستقیم است
—
راه‌های پیشگیری:
– آموزش تغذیه‌ای در مدارس و مراکز درمانی
– غنی‌سازی مواد غذایی با آهن (مثل آرد و غلات صبحانه)
– مصرف مکمل آهن در گروه‌های پرخطر
– درمان سریع خونریزی‌ها و بیماری‌های زمینه‌ای
– غربالگری منظم در زنان باردار، کودکان، و سالمندان
– استفاده از ظروف آهنی برای پخت غذا (افزایش جذب آهن)
—
نتیجه‌گیری:
کم‌خونی، به‌ویژه نوع فقر آهن، یک مشکل شایع ولی قابل پیشگیری و درمان است. با تشخیص زودهنگام، تغذیه مناسب، مصرف مکمل‌ها و درمان علت زمینه‌ای، می‌توان از عوارض آن جلوگیری کرد. آگاهی عمومی، غربالگری منظم، و آموزش تغذیه‌ای نقش مهمی در کنترل این بیماری دارند.